Op de avond van donderdag 21 juni vond er in de Oude Kerk in Amsterdam het symposium “The Resurrection of the Lost Image” plaats. Het werd georganiseerd naar aanleiding van de installatie “Anastasis” van Giorgio Andreotta Calò (Venetië, 1979). Deze titel heeft meerdere betekenissen, waarvan voor de kunstenaar vernietiging en wederopstanding de belangrijksten zijn. Tijdens het symposium verkenden verschillende sprekers de vraag of, en hoe, het mogelijk is om verdwenen geschiedenissen en beelden opnieuw gestalte te geven. Onder hen waren Prof. Marcel Barnard, oud-voorzitter van de Van der Leeuw Stichting, en dr. Lieke Wijnia, onze nieuwe coördinator.

Introductie
Het symposium begon met een welkom en introductie van Oude Kerk-directeur Jacqueline Grandjean. Zij vertelde hoe de kunstenaar bij zijn eerste bezoek aan de kerk onder de indruk was van de leegte van het gebouw. Voor hem, uit Italië afkomstig, zijn kerken vol met beelden, decoratie, en kleur. Zijn eerste indruk, afgaand op de leegte, was dat de Oude Kerk een ontheiligde kerk moest zijn. Toen hem bekend werd dat dit niet het geval was, ging deze link tussen zijn eigen erfgoed en dat van de Oude Kerk een betekenisvolle rol spelen in de totstandkoming van “Anastasis.”

Grandjean & Andreotta Calò
In een tweegesprek met Andreotta Calò, verkende Grandjean de verschillende componenten van het werk. Uiteraard is er de rode folie die op alle ramen waardoor licht in de Oude Kerk valt is bevestigd. Daarnaast is er een fotoproject, waarbij de Annunciatie in het glas-in-lood raam in de Mariakapel direct op fotografisch papier wordt vastgelegd. De manier van vastleggen is een traditioneel proces, waarin het enorm zoeken is naar de juiste ontsluitingstijd om een zo gedetailleerd mogelijk negatief beeld te vangen. Het hier door ontstane beeld wordt in 2019 in het Triënnale museum in Milaan geëxposeerd.

Het derde deel van het werk wordt op de laatste dag van de tentoonstellingsperiode geïnstalleerd. Andreotta Calò maakt een permanente toevoeging aan het gebouw. Het raam in de Heilig Grafkapel zal rood kleuren. Eens per jaar, rond Pasen, is de lichtval op dusdanige wijze, dat het precies op de voormalige plek van het graf valt. Eens stond daar een sculptuur van de graflegging van Christus, nu rest alleen nog de baldakijn er omheen. Door middel van de rode kleur en de lichtval, verhoudt Andreotta Calò de plek waar ooit het sculptuur stond.

Barnard
Prof. Marcel Barnard deelde zijn fascinatie voor de titel van “Anastasis”. Hij stelde dat bij de wederopstanding, die volgt op de graflegging, geen getuigen zijn geweest. De Bijbel verhaalt, als de vrouwen bij het graf komen, dat dit al leeg is. Het is exact deze leegte - van het ontbreken van getuigen en de vastgestelde leegte van het graf - die door Andreotta Calò wordt geactiveerd in het toekomstige werk in de Heilige Grafkapel. Dit activeren gebeurt niet alleen door het actief vangen van licht, maar ook door het te voorzien van een rood filter.

De kleur rood kent vele betekenissen. Het verwijst naar vuur en bloed, naar leven en dood, naar de Heilige Geest en de martelaren. Theoreticus van de kleurenleer, Johannes Itten, die stelde dat rood kan verwijzen naar alle gradaties tussen de duistere onderwereld en het hoogste hemelse. Barnard probeerde dan ook niet de betekenis van het rood in “Anastasis” te vangen. In plaats daarvan interpreteerde hij het werk van Andreotta Calò als een omgekeerd Iconoclasme. Het is, voor hem, een heruitvinden van de afbeelding, een heruitvinden van kleur, waardoor de leegte van de wederopstanding, zichtbaar en ervaarbaar wordt.

De Kesel
De volgende spreker, dr. Marc de Kesel bood een bredere, filosofische beschouwing over de heiligheid van het beeld. De twee uitgangspunten die hij bij elkaar bracht, waren de oorzaken van de zogenoemde dood van God en de dood van de kunsten. De moderne mens opereert niet langer vanuit een kennen van god, maar is gaan geloven. Hierdoor is het individu zelf op de eerste plek gekomen, niet God. Daarnaast stoelt de crisis van de moderne kunst op het probleem van representatie. In een wereld tjokvol representatie, moeten de kunsten een nieuwe plek vinden. Deze vraag wordt continue opnieuw gesteld in iedere moderne kunststroming. De term “crisis” heeft een positieve connotatie hier, omdat het een uitgangspunt biedt voor nieuwe mogelijkheden.

Uiteindelijk pleit De Kesel ervoor, dat een afbeelding pas echt heilig kan zijn als het zich verhoudt tot zowel de crisis van de religie als de crisis in de kunsten. Religie flirt met kunst, en vice versa, om maar niet aan hun eigen crisis te hoeven toegeven. Op momenten dat dit wel gebeurt, daar ontstaat ruimte voor het heilige. Helaas bleef het onbenoemd of dit in “Anastasis” het geval was, maar fungeerde de lezing als uitnodiging voor de bezoeker om dit zelf te gaan verkennen.

Wijnia
Als laatste spreker bood dr. Lieke Wijnia een beschouwing over de betekenis van het heilige in de Oude Kerk. Ze ziet twee benaderingen van het sacrale bij elkaar komen: enerzijds het sacrale als onafhankelijk bestaande kracht, anderzijds het sacrale als toekenning van waarde door menselijk handelen. Dit handelen zet apart, viert, en beschermt. In de huidige cultuur herkent Wijnia dit handelen in hoe er wordt omgegaan met kunst en erfgoed. Objecten, zo ook kunst, zijn materiële vormen die een brug slaan met het immateriële, onzichtbare.

Filosoof Krysztof Pomian stelt dat in dit proces de taal van cruciaal belang is. Alleen in woorden krijgt het onzichtbare een gestalte. “Anastasis” slaat een brug met de geschiedenis van het Iconoclasme, de vernietiging en de woede die daarmee gepaard moeten zijn gegaan. Opmerkelijk is dat het overweldigende en allesingrijpende karakter van het kunstwerk er voor zorgt dat woorden welhaast tekort schieten om de brug met het verleden te slaan. Het is vooral een brug gebaseerd op ervaring, van zowel fascinerend als angstaanjagend karakter - om bij Rudolf Otto’s bekende definitie van het sacrale uit te komen.

Giorgio Andreotta Calò - Anastasis is nog tot en met 23 september 2018 te zien in de Oude Kerk in Amsterdam.